مراکز تاریخی و فرهنگی

موزیم ملی هرات
موزیم و آرشیف ملی ولایت هرات که گفته می شود قدمت نود ساله دارد، پس از سه دهه مجددا بازگشایی شد.
با بازگشایی موزیم وآرشیف ملی ولایت هرات بعدازین علاقمندان به آثارباستانی قادرخواهند بودتا از این گنجینه تاریخی وکم نظیردیدن نمایند.
والی هرات که درافتتاح موزیم ملی شرکت کرده بود گفت : موزیم هرات باتاریخ نودساله خودگنجینه خاطرات تاریخی وفرهنگی گذشته ملت افغانستان را درانظارعامه به نمایش می گذارد.
داود شاه صبا ضمن تاکید برحفظ ونگهداشت این گنجینه ای گرانبها گفت : این گنجه باارزش و غنامند بعدازسرگردانی های فراوان ، کنج آرامشی را دریکی ازگنج های هرات که ارگ تاریخی است بازیافته است.
والی هرات بادعوت ازشهروندان بخاطربازدید ازین گنجینه کم نظیر افزود: موزیم ملی هرات یگانه موزیم جهان است که درکهن ترین بنای تاریخی جهان قرارگرفته است.
دوکتورصبا با تاکید براین که مسئولان ریاست اطلاعات وفرهنگ ولایت هرات باید برنامه های تشویقی جهت بازدید مردم ازاین موزیم ، تصریح کرد: بازدید علاقمندان ازاین مرکز فرهنگی با گذشته وتاریخ پرافتخارشان آشنا می شوند.
موزیم هرات به سال 1302 خورشیدی و در آنزمانیکه شجاع الدوله در وقت پادشاهی شاه امان الله رییس تنظیمیه هرات بود،بدستور مستقیم شخص شاه تاسیس گردید،که درین حالت از جانب خود حکومت اداره وحفاظت میشد.
بعد ازانکه دولت امانی سقوط کرد،در دوران تسلط حبیب الله کلکانی،این موزیم خلاف توقع باز گردیده وبرعلاوهء آثارزیادی که بیجا شده بود،سنگ هفت قلم که از گازرگاه به این موزیم انتقال یافته بود،واپس به گازرگاه در جوار مقبره خواجه عبدالله انصاری(رح)تعبیه گردید ودیگ مسی(هفت جوش)به مسجد جامع بزرگ هرات منتقل شد.
در سال 1310 موزیم هرات به شهرداری(شاروالی)تعلق گرفت ودر سال 1312 خورشیدی به اثر تجویز همین اداره به هوتل پارک در شهر جدید انتقال یافته ودر منزل بالایی تعمیر آن هوتل جای داده شد.
بیشتر آثار وداشته های که درین موزیم درین زمان موجود بود،از طرف شهرداری واز بودجه آن خریداری میشد ودر سال 1325 چندین قلم اثر بودایی هم از جانب موزیم ملی کابل به موزیم هرات اهداء گردید.
در این موزیم در آنوقت آثاری مربوط بودیزم،کوشانی و آثاری از بعد اسلام واز دوره غزنویها،غوریها،تیموریها و پس از آن نیز نگهداشته میشد.
در سال 1326 خورشیدی موزیم هرات بریاست مستقل مطبوعات ودر سال 1339 بگونه رسمی به مدیریت معارف سپرده شد وداشته های آن به تعمیر مدیریت قلم مخصوص(ارتباط خارجه) در جوار مجتمع اداری ولایت انتقال داده شد.
بعد از سال 1340 که این موزیم در تعمیر مدیریت ارتباط خارجه قرار گرفت و دروازه نمایش آن بروی عوام بسته شد.
همکنون موزيم و آرشيف هرات در قلعه اختيار الدين ارگ قرار دارد كه اين قلعه بيش از سه هزار سال قدامت دارد و يكي از قديم ترين بناهاي تاريخي در جهان محسوب مي شود.
خشبختانه این موزیم در ماه گذشته طی مراسمی با حضور داشت دکتر داوود شاه صبا والی ولایت هرات و برخی از مسئولان دولتی افتتاح یافت.
در اين موزيم 498 تكه شامل 2500 پارچه آثار باستاني موجود است كه قدمت اين آثار بيش از ۲۵۰۰سال مي باشد.
با وجودیکه موزیم ملی هرات درسه دهه گذشته بارها مورد تاراج قرارگرفته است ولی درحال حاضرنیز یکی ازغنی ترین وباارزش ترین گنجینه های تاریخی کشور و منطقه میباشد که درکهن ترین بنای هرات موقعیت دارد.

ارگ

 

خواجه عبدالله انصاری (کازرگاه)
مجموعه زیارت خواجه عبدالله انصاری که ازجمله آثار باستانی وفرهنگی هرات به شمارمیاید، یکی از نفیس ترین آثار مهندسی و هنری دوره تیموری در هرات محسوب میشود. که به شکل گروپی به عنوان اثر مهندسی و تاریخی، دارای خصوصیات منحصربه فرد میباشد. این مجموعه که دربرگیرنده ساختمان زیارت خواجه عبدالله انصاری (پیرهرات)، ساختمان زرنگار وساختمان نمکدان میباشد. درقریه گازرگاه ودرپنج کیلومتری شمال شرق شهر هرات موقعیت دارد، از جمله مشهورترین آبده های تاریخی هرات بوده ویکی از زیارتگاه های مهم و مشهور شهر محسوب میشود. کلیمه گازرگاه لغتاً به معنی جای شستشو میباشد که گفته میشود درآنوقت این محل به عنوان محل شستشوی لباس اهل تصوف مورد استفاده قرار میگرفته است، البته بعضی هابراین عقیده اند، که گازرگاه از کلیمه کارزارگاه گرفته شده است واین بدین دلیل است، که گفته میشود در قرن نهم میلادی دراین محل نبرد خونینی روی داده است، که منجر به کشته شدن اشخاص زیادی گردید، که اجساد آنها دراین محل در هفت چاه مدفون و بنام هفت جاه مسمی گردید. این واقعه به مرور زمان به محل فضای روحانیت بخشیده، طوریکه بزودی این محل را تبدیل به جای زیارت و تقدیس نمود. طوریکه در بالا ذکرشد این مجموعه متشکل ازسه آبده مهم تاریخی بوده، که هر کدام از نگاه خصوصیات مهندسی و تاریخی ساخت به هم مرتبط میباشد. گفته میشود، که اولین ساخت و سازیکه ایجاد مدرسه ای توسط امیرعزالدین مرغانی درزمان حکومت سلطان غیاث الدین محمد سام (1162 – 1202 میلادی)، بوده است و همچنان آمده است که ساختمانی دیگری از زمان حکومت سلجوقی ها دراین محل موجود بوده است. بقایای ساختمان های سلجوقی و غوری بعد از حمله چنگیز مغول موجود بوده است، که بعداً توسط سلاطین تیموری ترمیم وبازسازی گردیده است. بصورت عموم مجموعه ای موجود درزمان سلطنت سلاطین تیموری (قرن پانزد هم میلادی) درهرات و مخصوصاً درزمان حکومت (شاهرخ میرزای تیموری) تهداب گذاری وساخته شده است. درسال 1405 میلادی وقتی که امیر تیمور امپراطوری بزرگ خویش را که از تبریز تا کابل وسعت داشت به نوادگان خویش به جا گذاشت، پایتخت حکومتش شهر سسمرقند بود. بعد از پخش شدن خبر مرگ تیمورنوادگان وی که در ولایات مختلف فرمانروائی نمودند که بعد از چندین سال کشمکش بالاخره پسرارشد وی، شاه رخ، براوضاع فایق آمده و کرسی سلطنتش را به هرات منتقل نمود. درطول دودهه اول حکومتش، شاه رخ درساخت و ساز و تعمیر دیوار های دفاعی شهر وهمچنان ایجاد بازار ها و جاده ها کوشش نمود. ار آنجائیکه وی مردی علم پرور وعلم دوست بود زمینه رشد و فراگیری هنر را آماده نمود، طوریکه بعد از اندک زمانی، هرات به عنوان پایگاه و محل اجتماع بهترین شعرا، نقاشان، خطاطان ومهندسین عرض وجود نمود.
برعلاوه آن شاه رخ وزنش گوهرشاد بیگم در ساختن و توسعه بناهای تاریخی و مذهبی توجه زیادی را مبذول میداشتند، که میتوان از اعمار چندین مدرسه و خانقاه درشهر هرات وهمچنان اعمار مسجد جامع بزرگ مشهد درطول 20 سال اول حکومت شاه رخ یاد آوری نمود. یکی ازشاخص ترین کارهای تعمیراتی شاه رخ ساخت و ایجاد مجموعه زیارت خواجه عبدالله انصاری میباشد. که درسال 1425 میلادی دستور اعمار آن صادر ودر سال بعدی کار ساختمانی اش تکمیل گردید. برعلاوه ساختمان خود زیارت، آب انباریکه درسمت شمال غرب و روبروی خانقاه زرنگار موقعیت دارد وبنام حوض زمزم مسمی است و همچنان تهداب گذاری مسجد زمستانی ایکه در غرب حوض زمزم موقعیت دارد در زمان حکومت شاه رخ میرزا و همزمان به ساختامان خود زیارت صورت گرفته است. به ادامه این فعالیت ها ساختمانی با روی کار آمدن حکومت سلطان حسین بایقرا و وزیز دانشمند وی امیر علیشیر نوائی، مجموعه زیارت خواجه عبدالله انصاری (گازرگاه) انکشافات بیشتری نمود. از جمله این انکشافات و فعالیت های ساختمانی میتوان به تعمیر ساختمان زیارت گازرگاه توسط وزیر علی شیرنوائی درسال 1499 میلادی و همچنان تهداب گذاری و اعمار خانقاه زرنگار، اشاره نمود. از جمله دیگر کارهای امیر علی شیرنوائی میتوان به ایجاد باغچه گازرگاه درسال 1472 – 1501 میلادی و همچنان باغهای دیگری در اطراف زیارت خواجه عبدالله انصاری اشاره نمود. که ازطریق جوی سلطانی آبیاری میگردیدند. دریکی از همین باغها است که ساختمان موجود فعلی بنام نمکدان که درغرب زیارت خواجه عبدالله انصاری موقیعت دارد. در وقت امیرعلی شیرنوائی بناشده است. اگر چه با ارجاع به نوعیت سازه ای ساختمان نمکدان میتوان آنرا بیشتر به زمان حکومت صفوی هادرهرات نسبت داد ولی اگر ساختمان نمکدان در حقیقت ساختمان تیموری باشد میتوان ادعا نمود. که یکی از جمله اولین کارهای مهندسی دوره تیموریان هرات میباشد. به هرحال اواخر انکشافات جدید و نامانوس در جوار این آبده صورت پذیرفته است. که عدم همخوانی با مهندسی این ساختمان تاریخی مهم دارد و بنا ضروری خواهد بوده تا در اینجا توجه مقامات ذیربط را جهت حفظ هویت این آبده تاریخی قرن پانزدهم میلادی تقاضامند شویم.

خواجه عبدالله انصاری

مصلی هرات
هرات یکی از شهر های باستانی کشور عزیزمان می باشد .وتاریخ درخشان آن در عرصه علم، فرهنگ وهنر همیشه جاویدان خواهد ماند اگر تاریخ این خطه باستانی را ورق زنیم بیگمان خواهیم دید که دوره سلطنت تیموریان در قرن 14 و15 میلادی یکی از درخشان ترین دوره های بوده است .عصر پر افتخار تیموریان هرات در مسیر تاریخ کشور ما همیشه بگونه نقطه عطف مورد توجه قرا ر گرفته است وگوشه های نا معلوم آ ن در هر زمان توسط دانشمندان وباستا نشناسان گوناگون به مطالعه وبرسی گرفته شده است. علاقمندی مورخین به این مقطع زمانی فرهنگ افغانستان به خاطر این است که دوره تیموریان هرات کلکسیونی از هنر  های گوناگون معماری، نقاشی، صنا یع دستی ، آبدات تاریخی وغیره است در حقیقت اهمیت دوره تیموریان هرات بیشتر از جهت فرهنگی ادبی وهنری است نه سیاسی.
پادشاهان تیموری توجه خاصی به بنا نمودن عمارت زیبا ومعماری هنری داشته اند که هربخش این نمود های هنری خطوط برجسته ای از شهکار های هنر مندان برجسته ودست اندر کاران پر تلاش آنها بوده است که نامهای شان در این ردیف زیب صفحات تاریخی کشور ماست.
عمارات بناهای گوناگون دوره تیموری هرا ت که در میان همه انواع هنرها ی آ ن  زمان برجستگی خود را دارند بیشتر مورد توجه وپژوهش وشناسایی قرار گرفته اند وزوایای مختلف آن ها در عصر حاضر بیش از پیش روشن گردیده است در میان آبدات تاریخی وبناهای هنری آنز مان  یکی هم  مجموعه مصلی هرات میباشد که بگونه ای نمایانگر هنر پر افتخار معماری آن دوره می باشد.
مجمو عه مصلی هرات عبارت بوده است از (مدرسه گوهر شاد، مسجد جامع گوهر شاد، مدرسه سلطان حسین بایقرا، خانقاه سلطان حسین بایقرا، مسجد جامع امیر علی شیر نوایی، دارالحفاظ، دارالشفا، خانقاه اخلاصیه و مدرسه اخلاصیه) که همه این اعمارا ت مجموعاً بنام مصلی یاد شده است که پروژه اعمار این مجموعه برای اولین بار در سال 1417 میلادی توسط گوهر شاد بیگم آغاز گردید. شرح وتعریف این عمارات از گفته مورخین وچشم دید معماران دراین جا نقل می‌شود.

مصلی هرات

مدرسه و مسجد جامع گوهر شاد بیگم
بانوی گرامی گوهر شاد بیگم زوجه سلطان شاهرخ میرزا فرزند امیر تیمور نخستین بانی مصلی هرات است . این ملکه هنرپرور مدرسه ومسجد جامع بزرگی برسرراه خیابان نزدیک جوی انجیل بنا نهاد  ( درسال 1417م ).
مدرسه گوهر شاد دارای چهار منار بود که در چهار گوشه مدرسه سر  بفلک کشیده بود ایوانی بلندی جهت نماز طلبه در مغرب مدرسه و دو ایوانچه در یمین ویسار ایوان بزرگ ساخته شده بود بطوریکه ایوان مقصوره در وسط و رواق های کوچک در یمن ویسار آن بود.
در دو جهت شمال وجنوب اطاقهای متعدد ودر وسط اطاقهای صفه بزرگ جهت تدریس وبحث طلبه ها ساخته شده بود بالای اطاقها اطاقهای فوقانی نیز ساخته بودند.
که ارتفاع اطاق های تحتانی وفوقانی نزدیک بسرطاق صفه بود .در جانب شرقی ایوان کوچک در وسط بود که راه رو مدرسه از آن گشوده میشد. ازدوطرف ایوان د وغرفه پلکان بصحن مسجد باز بود که راه زینه غرفات واطاقهای فوقانی مدرسه بود .در وسط راه رو کریاسی مسدس درنهایت نفاست تعبیه شده واز این کریاس درب جانب مشرق و مغرب باز بود که راه رو مدرسه بود ازبیرون درب شرقی ایوان بزرگی مشرف به جانب مشرق بود که در گاه مدرسه نامیده میشد ودر یمین ویسار ایوان ایوانچه تحتانی وفوقانی جلو گر بود که از فاصله بسیار دور دیده مشید دودر دیگر از کریاس بجانب شما ل وجنوب باز بود آنکه بجانب جنوب باز میشد شبستانی بزرگ یا مسجدی  زمستانی بود وآنکه بجا نب شمال گشوده میشد راهرو سراچه آرامگاه باسنقر بود.
گنبد آرامگاه گوهر شاد وبا سنقر در شمال مدرسه واقع بود به این ترتیب که بین صفه شمالی و گنبد آرامگاه حیاطی بزرگ واقع بود که در آن حیاط غرفات وتکایای ساخته بودند جهت اقامت متولیان وحافظان مدرسه. تمام این عمارت از بیرون به کاشیهای هفت رنگ منقش وبخطوط ثلث نهایت زیبا و آیات قرانی  مزین شده  واندورن صفه  وایوان شبستان به گچ مقرنس ورسمی طراحی وبه آب ورنگ طلا ولاجورد در  کمال مهارت نقاشی شده  بود در وسط مدرسه حوض مربع ساخته بود که آب آن از جوی انجیل میامد در ابتدا شروع پروژه مدرسه گوهر شاد بیگم جمعی از مهندسین برجسته آن عصر را جمع نموده وتحت نظر آنها کار این مدرسه به  پیش میرفت کار اعمار این مدرسه در سا ل 1431 میلادی ختم گردید.
 
مسجد جامع گوهر شاد
در شمال شرقی مدرسه مذکور گوهر شاد بیگم مسجد جامع نیز بنا نمود که این مسجد جامع از حیث بنا  مانند مدرسه  موصوف بود  باین تفاوت که مسجد جامع دارای دو منار در یمین ویسار ایوان مقصوره بود و دو صفه شمالی وجنوبی از حد معین کوچکتر ودر یمین ویسار هر دو صفه شبستانها ساخته بودند.
ظاهراً معلوم میشود که مسجد جامع گوهر شاد بعد از مدرسه اش بنا شده است و ملکه توفیق اتمام آنرا نیافت تاریخ بنای مسجد جامع را از سال قتل ملکه گوهر شاد (1457 م) میتوان تخمین کرد. یعنی دو الی سه سال از واقعه مرگ ملکه کار تعمیر آن آغاز وهنگام شهادت ملکه مرحومه کار تزئین آن با قسمتی از امور بنائی ناتمام بوده طوریکه گفته آمد کار ترمیم مسجد جامع قریب به اختتام بوده یعنی ارکان آن درست و بنیانش به ارتفاع رسید وسقفهای آن پوشیده شده اما به اتمام نرسیده وتزئین نشده که گوهر شاد بیگم به شهادت رسیده وآن عمارت همچنان نا تمام مانده تا سلطان حسین بایقرا کار تعمیر  آنرا به اختتمام  رسانید وآن بنای معظم را تکمیل نموده و از طرف آن پادشاه عادل اوقاف، متولی، حفاظ وخادمین آن معین ومقرر گردید.
 
مدرسه وخانقاه سلطان حسین بایقرا
معظم ترین همه این ابنیه مدرسه وخانقاه سلطان حسین بایقرا بود ووضع بنائی بنای آن تا حدی شیبه مدرسه گوهر شاد بیگم بود با این تفاوت که مدرسه میرزا از مدرسه گوهر شاد بزرگتر بوده حتی دو صفه شمالی وجنوبی آن بمراتب از ایوان مقصوره مدرسه گوهر شاد بزرگترو بلندتر بود.
درسمت مغرب رواقی بزرگ ودر نهایت ارتفاع ودر عقب رواق گنبدی بزرگ ساخته شده بود که مقبره سلطان حسین وچند مقبره شهزادگان وبستگان سلطان در آن بقعه دیده میشد.
بطرف شرقی نیز رواقی عالی ومتوسط بصحن مدرسه مشرف وازاین رواق مانند مدرسه گوهر شاد دری بکریاسی باز بود واز کریاس دری بمشرق گشوده که درگاه مدرسه بود ودو در دیگر بشما ل وجنوب سوی دو شبستان بزرگ باز میشد یعنی شبستانی بزرگ در شمال کریاس وشبستا ن بزرگ دیگری در جنوب آن واقع بود واز جانب بیرون رواقی بزرگ وبلندی بسوی شرق گشوده که درگاه مدرسه محسوب میشد ودر یمن ویسار رواق در گاه دو غرفه تحتانی ودو غرفه فوقانی نهایت نفاست جلوه گر بود از درون مدرسه در یمین ویسار رواق درگاه دو غرفه پلکان ببالا میرفت که راه پله اطاقها وغرفات فوقانی بود جوی انجیل از زیر صفه شمالی عبور نموده از وسط مدرسه گذشته واز زیر صفه جنوبی بیرون میرفت چهار منار پر کار رفیعه که در چهار گوشه این مدرسه ساخته شده بود که از همه منارها بلندتر بود وبه هنگام محاصره هرات از طرف امیر دوست محمد خان امیر شهنواز خان پسر سردار احمد خان قبه هر یک از این منارها ر ا هدف گلوله توپ زلزله قرار داده ویران نمود.
صاحب بحیره می نویسد که در سال 1023 هجری قمری مانند مدرسه میرزا  در کل ایران وتوران به شکوه وصفا نیست وآن به صرف مبلغی خطیری  احداث فرموده اند یعغوب بیگ شاه تبریز نظر به روابط اتحادی که با سلطان حسین میرزا داشت قرار در خواست سلطان ششصد قطار سنگ مرمر از تبریز برای مصرف این مدرسه فرستاده است.
تاریخ آغاز بنای مدرسه وخانقا سلطان حسین معین نیست اما سال ختم تعمیر آن را 898 هجری قمری ذکر نموده اند.
 
بناهای امیر علی شیر نوائی
دیگر از ضمایم مجموعه مصلی هرات مسجد جامع ،دارالحفاظ،دار الشفا ومدرسه وخانقاهی است که امیر علی شیر نوائی متصل یکدیگر در کنار جوی انجیل نزدیک منزیل خویش وبه سمت شرق مدرسه میرزا بنا نهاده است.
 
مسجد جامع امیرعلی شیر نوائی
یکی از بناهای رفیصه عالیه مصلی هرات مسجد جامع امیر علی شیر نوائی بوده است وآن عمارتی بوده که صفای صفه مقصوره اش به لاجورد و طلا ترئین  شده بوده ومنار پر کار بر یمین ویسار آن بقعه مبارکه سر به فلک کشیده بنا یافته است که آنها را بکاشی و زرکاری محلی ساخته اند مزین گردیده.
مسجد جامع ومدرسه امیر علی شیر نوائی نیز مانند مسجد جامع ومدرسه گوهر شاد بوده وضع ساختمان آنها تقریباً یکی بوده مگر اینکه دروازه مدرسه امیر علی شیر نوائی به سمت جنوب گشوده بود مسجد جامع امیر علی شیر نوائی در سال 869 تکمیل شده است.
 
دارالحفـــــــاظ
در شمال مسجد جامع امیر علی شیر نوائی دارالحفاظی درکمال زیب وزینت بنا یافته بود وجدار سقف آن بنقوش لاجوردی وطلا تزئین گردیده بود.
دارالشـــــفا
در جانب جنوبی این مسجد جامع،دارالشفائی در غایت لطافت و نزاهت ساخته ودر میان آن بقعه جنت نشان حوض کوثر مثا ل طرح انداخته که در آن  مکان حکما برجسته و طبیبان ورزیده همواره بتداوی مریضان ومعالجه امراض غیربان وفقرا مصروف بودند واز ادویه وافر که در آن مکان ساخته میشد استفاده مینمودند سهولت های زیادی را برای مریضان مهیا میداشتند.
 
مدرسه و خانقاه امیرعلی شیر نوائی
از جمله عمارات عا لیه امیر علی شیر نوائی مدرسه وخانقا اخلاصیه است  که به نزدیک دارالشفا موقعیت داشته واین دو بقعه شریفه نیز با انواع  تکلفات  وغرایب اختراعات معماری آراسته و مزئین بوده است و جریان  آب جوی انجیل  فضای بیشتری به این بنا  میداده است کار تعمیراین خانقا در سال 887 بپایان  رسیده است.
در خانقاه مذکور همه روزه برای مساکین، یتیمان وفقرا غذ ا تهیه وتوزیع میشد وهر سال قریب ده هزار پوستین، کفش ولباسها برای درویشان داده میشد  ودر هر بقعه شریفه یعنی  مدرسه وخانقاه  واخلاصیه هفت نفر از علما وفضلا واجب الحترام به تحقق مسائل دینی وتدقیق در علوم یقینه مشغول بودند.
اکنون سبب اعمارووقفنامه این ابنیه عالیه رااززبان قلم خود امیر علی شیر نوائی میخوانیم.
از جمله عماراتی که ساخته شده یکی این بود که در سال 880 هـ ق حضرت سلطان در نزدیکی کوشک مرغاب این فقیر را زمینی عنایت فرمودند که در آن زمین سرا وباغچه برای خود بسازم وبه یقین خوش آب هوا بود وجوی انجیل از کنار آن جاری بود.
سی جریب از آن را دیوار کشیدم وسرای در آن ساختم وباغچه آنرا با درختان گوناگون وگلهای رنگارنگ بیاراستم. کوشک مرغاب در قسمت میانه جنوبی وغربی این باغچه واقع بود. چون عمارت آن سخت کهنه وحزن انگیز بود،آنرا با خاک یکسان کرده وبجای آن مدرسه ومسجد جامع بنا نهادم وبه طرف شمال مسجد گنبدی ساختم که قاریان خوش آواز درآن تلاوت میکنند وآنرا دارالحفاظ مینامند. این مدرسه چون از روی خلوص ساخته شد موسوم به مدرسه اخلاصیه گردید،در مقابل مدرسه اخلاصیه در حد جنوبی خانقاهی ساخته که برای دوام دولت سلطانی هر روز در آن خانقاه به فقرا ومساکین طعام داده میشد.

ساختمان مصلی هرات
طوریکه ذکر شد مصلی هرات مجموعه از بناهای حیرت انگیز هنر معماری، نقاشی، خطاطی ودیگر هنرهای آن عصر بوده است که حسب توجه خاص امیران وپادشاهان هنرمندان چیره دست از هر گوشه در این حوزه دور هم جمع آمده بودند وهنر مندان این سرزمین نیز در اثر تشویق زمامداران هنر دوست بهترین هنر ها را عرضه نمودند.
مواد ساختمانی که برای اعمار این بناها کار گرفته شده بود عبارت بود از خشت پخته، گچ، سارو وسنگ تزئینات که توسط کاشی های هفت رنگی، معرق، رسمی بندی وممقرنس بشکل نقاشی وخطاطی کار میشد به زیبای این بناها جلوه خاصی میبخشید.هنر مندان زیادی در رشته های مختلف هنر در اعمار این بناهای با شکوهنر پردازی کردند که میتوان از استاد عماد الدین استاد قوام الدین و بنایی هروی در هنر معماری استاد شمس الدین در هنر سنگ تراشی ، استاد بهزاد در هنر نقاشی واستادان هنر خطاطی روح الله میرک، حکیم جعفر، هروی، جلا الدین جعفر شهزاده بایسنقر بن شاهرخ میرزا، سلطان علی ومیر علی نام برد.
 
خرابی مصلی هرات
دوره درخشان تیموریها که از آغاز سلطنت شاهرخ میرزا ( 807هـ ق) شروع و الی ختم سلطنت سلطان حسین بایقرا (911 هـ ق) دوام نمود آفتاب سعادت و اقبال خویش میتابید و هرات همچون نگینی در آسیا میدرخشید که مصلی هرات منحیث کانون فرهنگی در آن عصر شهرت جهانی داشت و دانشجویان از اطراف واکناف عالم به هرات میشتافت. بر علاوه علوم معقول و منقول که در مدارس تدریس میشد شاگردانی زیادی در عرصه هنر های نقاشی، خطاطی، کاشی کاری، حکاکی و غیره هنر ها به آموزش مصروف بودند.
متاسفانه دیده حسود روزگار عظمت و شوکت هرات و در بار مجلل تیموری ها و آن همه آبادیها و آبادانیها، آسوده حالی و آرامش هرتیان را دیده نتوانسته و چرخ گردون برگشت و گردش چپه خود را آغاز نهاد. بعد از مرگ سلطان حسین بایقراء در سال 911 هـ ق تخت و تاج امپراطوری آریانای کبیر بدست فرزندان عیاش و کم تجربه سلطان بدیع الزمان و مظفر حسین افتاد و گویا اینکه هرات نفرین شده بود. از یکسال قبل هجوم محمد شیبانی و سپاه جرار او گشوها را میخراشید، و ناگهان لشکر محمد شیبانی چون بلای از افق مروچاق ظهور کرد و چون سیل خروشان به سوی هرات سرازیر شد. پسران میرزا در اولین فرصت شکست خورده و رخت عزیمت بر بستند. محمد شیبانی با سپاه کینه توزش به هرات تاختند و در روز نهم محرم الحرام سال 912 هـ ق بباغ زاغان بر تخت شاهرخ و سلطان حسین جلوس نموده و خرابی های زیادی را به هرات وارد نمود که مصلی هرات نیز یکی از آنجمله بود که رونق خود را از دست داد بعد محمد شیبانی و تسلط شاه اسماعیل صفوی در هرات و کشمکش های شیبانیان و صفویان صدمات بسیاربه هرات رسید و خیرو برکت از اماکن متبرک بکلی برداشته شد. که بمرور زمان مصلی هرات متروک و مجهور گشت و دیگر آن رونق اصلی خود را بدست آورده نتوانست. با این همه ستمها که به مصلی رسید باز هم این بنای بی نظیر آباد بوده و مصلی منحیث مدرسه هنر و صنعت جایگاه خود را داشت که معماران هراتی مقرنس بندی، طراحی رسمی، کاشی کاری، اصول برش و تراشکاری را از طرز کاشی کاری این بناها می آموختند خطاطان از روی خطوط زیبای استادانی همچون جلال جعفر، روح الله میرک، سلطان علی ومیر علی مشق ونستلیق مینمودند، نقاشان گلبرگ ها وترنج بندی های عالی را از روی نقوش کاشی های بی نظیر کاپی مینمودند.
در یغا که این هنرستان عالی واین یادگار دوره درخشان هرات را قدر وارزاش نداشته روی بعضی ملحوظات سیاسی به تحریک قوای بیگانه استعماری انگلیس در سال 1885 م وبرابربا (1304 هــ ق ) ویران وبه خاک یکسان گردید. واز این یادگار با شکوه اسلامی بجز ده پایه منار ویک گنبد مقبره گوهر شاد بیگم چیزی باقی نماند.
بعد از ویرانی مصلی چیزی که از آن همه ابنیه عالیه باقی مانده بود ده پایه منار بود وگنبد عالی مزار گوهر شاد که آنهم رو به خرابی ویرانی نهاد است. از جمله ده منار موصوف یکپایه از منار دو قفسه مسجد جامع گوهر شاد در سال 1895م (ده سال بعد از خرابی مصلی) فرو غلطید. منار گوشه شمال شرقی مدرسه گوهر شاد ومنار گوشه جنوب غربی مدرسه گوهر شاد ومنار گوشه جنوب غربی مدرسه مذکور که د رحال رکوع بود بمرور ایام یکی بعد از دیگری سر بسجده نهادند. واکنون یک پایه منار از مسجد جامع گوهر شاد، چهار منار از مدرسه سلطان حسین میرزا ویک منار از مدرسه گوهر شاد باقی مانده است. (متاسفانه منار مدرسه گوهر شاد بیگم در اثر بمب هائیکه توسط طیارات روسها انجام گرفت ویران شد).

گنبد آرامگاه گوهرشاد

گنبد آرامگاه با یسنقر و گوهرشاد
از بقایای مصلی چیزی که باقی مانده یکی گنبد عالی مزار گوهر شاد وبایسنقر میباشد که تا چند سال قبل بشکل ویرانه وتاسف آوری در بین اراضی مزارع وبقایای خرابی مصلی باقی ورو به خرابی بوده است.
این گنبد را اهالی هرات گنبد سبز مینامیدند.اندرون گنبد دو تا سنگ صندوقی سیاه از قبور اولاد شاهرخ به وضع در هم شکسته وبهم پاشیده افتاده بود. واین گنبد را گوهر شاد بیگم جهت دفن خود واولاد خود آنرا در شمال مدرسه خود ساخته بود.
معمار این گنبد را امیر خواند در روضة الصفا عماد الدین ذکر کرده است خواند میر در کتاب حبیب السیر استاد قوام الدین ذکر کرده است. (گمان میرود که عمادالدین معمار مدرسه گوهرشاد واستاد قوام الین معمار دیگر ابنیه شاهرخ میرزا وگوهرشاد بوده واز اینکه تاریخ وفات هردو را درسال 842 هـ ق ذکر کرده اند ممکن است عماد الدین روضة الصفا همان قوام الدین حبیب السیر ومجالس النفایس امیر علی شیر نوایی باشد که درروضة الصفا قوام الدین به عماد الین تصحیف شده باشد).
تاریخ ختم بنای این گنبد همان سال ختم تعمیر مدرسه گوهر شادبیگم یعنی 1431م میباشد . این گنبد را به طرحی عجیب وکمال هنر ساخته اند ، نمای بیرونی این قبه مرتفع به کاشی هفت رنگی ومعرق مزین شده است که  متاسفانه بهم پاشیده وفرو ریخته است.
اساس این گنبد از بیرون ودرون بشکل مربع ساخته شده که بصورت مکعبی به پا ایستاده وازروی مکعب بشکل استوانه مدوربالارفته که سرآن بشکل کلاه درویشی پوشیده  شده . این استوانه مدور عبارت است ازسه گنبد  بالای هم که به وضع عجیبی یکی بالای دیگری قرارگرفته است.
پوشش گنبد درقسمت بالا بشکل کلاه درویشی فتیله دار است ودر انتهای  فتیله وفاصله بین فتیله دیگر به خط کوفی کلمات یاجبار ویاستار نوشته شده واین سقف کلاه درویش هنگام تخریب مصلی ویران گردیده بود . در زیر کلاه درویشی مانند کمربندی دورادور استوانه قسمتی از سوره مبارکه واقعه بخط ثلث بسیارعالی وممتاز نوشته شده بوده است وگویند که خط حکیم جعفر هروی معروف به بایسنقر ی است.
 
کسانی که در این گنبد مدفون می‌باشند:
این گنبد را گوهرشاد جهت دفن خود واولاد خویش ساخته وآرزو داشت که پس از مرگ عزیزان خود را درین آرامگاه به آغوش برگیرد ولی برخلاف بیشتر عزیزان او درحین حیاتش چشم از جهان پوشیدند.
ظاهراً نخستین کسی که در این گنبد آرامیده است شهزاده بایسنقر میرزا است. نظر به تذکردر کتاب خیابان هرات (استاد فکری سلجوقی) سیزده نفر کسانی که در این گنبد دفن شده اند قرار ذیل است.
 
 
- شهزاده بایسنقر میرزا بن شاهرخ میرزا متوفی سال 837 ه ق
- شهزاده محمد جوگی میرزا بن شاهرخ میرزا متوفی سال 844 ه ق
- مریم سلطان بنت شاهرخ میرزا متوفی سال 845 ه ق
- اعلی‌حضرت شاهرخ میرزا بن امیر تیمور گورگان متوفی سال 850 ه ق
- میرزا سلطان محمد بن بایسنقرمیرزا متوفی سال 855 ه ق
- ملکه گوهرشاد بیگم بنت امیر غیاث الدین ترخان و همسر شاهرخ میرزا متوفی سال861 هـ ق
- میرزا علاءالدوله 863 ه ق
- میرزا ابرهیم بن علاء الدوله بن بایسنقر میرزا متوفی 863 ه ق
- میرزا سلطان احمد بن عبد الطیف
- محمد میرزا بن جوگی میرزا
- شاهرخ پسر سلطان ابو سعید متوفی 901 ه ق
- اکیر محمد ترخان
- امیر محمد بن امیر محراب ترخان

دو نفر اخیر بعد از خاندان شاهرخی و درآخر تحریر یافت باین نسبت که این در تن از دود مان شاهرخی نبودند وبه قول فصیح خافی در مجمل – این دو تن در مدرسه گوهر شاد مدفون شده اند ومعلوم نیست که در گنبد مدفون اند یادر صحن مدرسه گوهرشاد.
از همان سالی که ویرانی مصلی صورت گرفت این گنبد بصورت نیمه ویرانه درین خرابه های مصلی قرار داشت که آشیانه پرنده گان بود تا در عصر حکومت محمد ظاهر شاه این گنبد به امر مرحوم محمد قاسم خان نایب الحکومه هرات سقف اولی گنبد را که هنگام ویرانی مصلی خراب شده بود به گچ و خشت پخته پوشید ند. اما به ترمیم تمام گنبد موفق نشدند وچون زیرپایه های گنبد خالی شده وپایه های آن را تراشیده وضعیف نموده بودند ونزدیک به فروغلطیدن بود. در سال 1321 هــش استاد فکری سلجوقی پیشنهاد ترمیم آن را نمود که نایب الحکومه هرات عبدالله خان ملک یار این پیشنهاد را قبول وامر فرمود تا مهندسین لایق در ترمیم واستحکام آن توجه نمایند. وهمچنان در اراضی اطراف گنبد باغ بزرگ احداث نمودند وبا انواع اشجار وگلها مزین گردید. وبه نام پارک بهزاد مسمی گشت وپایه های گنبد مستحکم شد.
در سال 1328 هــش به امر عبدالرحیم خان نایب الحکومه هرات اطراف پارک را دیوار پخته احداث نمودند وصحن گنبد را به خشت موزائیک فرش نمودند که بعداً سنگ های قبور شاهزادگان در وسط گنبد قرار گرفت که تا سالهای 1357 هــش این باغ یکی از تفریح گاهای مشهور ومعروف هرات بود ودر اثر تجاوز ارتش سرخ وجنگ های سه دهه اخیر این باغ به ویرانه مبدل گشت. وبه گنبد گو هر شاد نیز خسارات وصدمات زیادی رسید ودر سا ل 1995  میلادی به کمک موسسات خارجی وتحت نظر مهندسین آبدات تاریخی خرابی های وصدمات اخیر ترمیم گردید ودر این اواخر نیز به کمک سازمان یونسکو پروژه ترمیمات این  گنبد روی دست گرفته شده است.
 
بقایای مدرسه سلطان حسین میرزا
چنانکه گفته آمد از مدرسه وخانقاه میرزا جز چهار منار باقی نمانده . عقب دومنار سمت غربی مدرسه چند قبر بین محوطه که از خشت پخته بصورت محجری ساخته بودند بنظر میرسد. بالای یکی ازین قبور سنگی نفیس گذاشته شده که مربوط سلطان حسین بایقرا میباشد و بین مردم به سنگ سیاه سرفه مشهوراست.
بدیع الجمال بیگم (متوفی سال897 هــق ) خواهر سلطان حسین میرزا نیز به گمان اغلب دراینجا مدفون است.
شاه غریب میرزا فرزند سلطان حسین میرزا( متوفی سال 902هـــق ) نیز بظن قوی  درینجا دفن شده است.
محمد حیدر میرزا پسر سلطان حسین میرزا که در سنه 907 هــق از دنیا رفته ودر گنبد مدرسه میرزا بخاک سپرده شده است.
هنگام ترمیم مزارات هرات به امر عبدالله خان ملکیار نایب الحکومه آن عصر هرات به وسیله مهندسین ورزیده نقشه گنبدی بالای مزار سلطان حسین میرزا ترتیب و اصل آن را به مرکز فرستاد شده و از طرف علیحضرت محمد ظاهر شاه که در احیای مفاخر تاریخی توجه خاص داشت به مقامات عالی هدایت داده شد تا در اعمار این بنای با ارزش چنانچه شایسته مقام آنست با طرح یک پلان مفصل و منظم اقدام گردد. حسب هدایت آن والا مقام کار این پروژه آغاز گردید که در اثر کندنکاری و حفریات تپه های اطراف مقبره میرزا قسمتی از پایه های اصلی مدرسه و عمارت گنبد مزار سلطان حسین بایقرا تثبیت گردید که مطابق پلان طرح شده بالای پایه های باز یافته شده مذکور برای استحکام و نگهداشت به قدر لزوم خشت کاری شده و یک مقدار کاشی‌های معرق یافت شده در محل اصلی آن با اصول فنی نصب و استوار گردید.
منارهای مدرسه میرزا که به مرور زمان تخریب شده بود نیز ترمیم گردید کار این پروژه ترمیماتی وحفاظتی تا سال 1361 هــش ادامه داشت که با شروع جنگ های سه دهه اخیر تعطیل گردید.
تا اینکه در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز پروژه ترمیمات منار های مدرسه روی دست گرفته شد. و دو را دور محوطه مدرسه دیوار گردید.

 

نمکدان